რომაული ციფრების გადამყვანი
![რომაული ციფრების გადამყვანი](/media/images/roman_numerals.webp)
ჩვენი ცხოვრების უმეტესი ნაწილი არაბული ციფრების წინაშე ვდგავართ: ისინი სკოლაში გვასწავლიან და ყველა მათემატიკა, რომელსაც ჩვენ შეჩვეული ვართ, მათზეა აგებული. თითოეულ ჩვენგანს ალბათ სმენია რომაული ნომრების არსებობის შესახებ, თუმცა, საათის ციფერბლატის ან ისტორიული ტექსტების გარდა, მათ იშვიათად ვხვდებით.
რომაული ციფრების ისტორია
რომაული ციფრების გაჩენა ისტორიკოსები ძვ.წ. ითვლება, რომ რიცხვების წარწერა პირდაპირ კავშირშია ადამიანის ხელების აგებულებასთან: რიცხვები I–IIII (IV რიცხვს ეს ფორმა სავარაუდოდ მე-19 საუკუნემდე ჰქონდა) შეესაბამება თითების რაოდენობას, ნომერი V წააგავს ღია ხელისგულს. ოთხი თითით ერთმანეთზე დაჭერილი და ცერი გაშლილი და X ჰგავს ორ გადაჯვარედინებულ მკლავს.
დიდი ხნის განმავლობაში რიცხვების ეს ნაკრები საკმარისი იყო ყოველდღიური დავალებებისთვის, მაგრამ ვაჭრობის განვითარებასთან ერთად საჭირო იყო უფრო დიდი რიცხვების აღნიშვნაც. ასე გაჩნდა რიცხვები L (50), C (100), D (500) და M (1000). ამ რიცხვების აღნიშვნები უკვე ასოცირდება ლათინური ენის სიტყვებთან, რომელზეც ლაპარაკობდნენ ძველი რომაელები.
რომაული ციფრები იყენებდნენ მთელ ევროპაში გვიან შუა საუკუნეებამდე. ინოვაციების შიშით, ევროპელებმა წინააღმდეგობა გაუწიეს რიცხვითი რეფორმების მცდელობებს. ზოგიერთ რეფორმატორს ინკვიზიციის წინაშეც კი მოუწია. XIII საუკუნეში იტალიელმა მეცნიერმა ფიბონაჩის (ლეონარდო პიზას, ლეონარდო პისანო) შეძლო დაერწმუნებინა ჯერ მეცნიერთა წრე, შემდეგ კი მთელი საზოგადოება, არაბული ციფრების უამრავ უპირატესობაში, რომელსაც იგი შეხვდა ერთ-ერთი მოგზაურობის დროს. ამავდროულად, რომაული ციფრების ხმარებიდან არაბულზე სრულ გადასვლას დაახლოებით ოთხი საუკუნე დასჭირდა, რომლის დროსაც რომაული ციფრების არაბულთან კომბინაცია საკმაოდ ნორმალური იყო ევროპული მათემატიკისთვის.
რუსეთში არაბული ნომრების სისტემასაც სიფრთხილით ეპყრობოდნენ და დიდი ხნის განმავლობაში უფრთხილდებოდნენ მის გამოყენებას. მხოლოდ XVII-XVIII საუკუნეების მიჯნაზე, პეტრე I-ის მეფობის დროს, არაბული რიცხვები გავრცელდა სლავური მიწების მკვიდრთა შორის.
არაბული ციფრების შემოღებამ მნიშვნელოვნად გაამარტივა გამოთვლების არითმეტიკა. ამიტომ, სამეცნიერო საზოგადოების არაბულ ციფრებზე გადასვლის წყალობით, შესაძლებელი გახდა ყველა შემდგომი სამეცნიერო აღმოჩენა მათემატიკის, ფიზიკისა და ქიმიის სფეროებში.
ამგვარად, რომაული ციფრების არაბულით ჩანაცვლება კაცობრიობის ტექნიკური და კულტურული პროგრესის ამოსავალი წერტილი გახდა. ძნელი დასაჯერებელია, რომ ასე ნაცნობ და ნაცნობ ფენომენს საუკუნეების მანძილზე ადამიანები სასტიკი წინააღმდეგობის გაწევას უწევდნენ.
სხვაობა რომაულ და არაბულ ციფრებს შორის
მთავარი უპირატესობა, რამაც არაბულ ციფრებს რომაული ციფრების ჩანაცვლება მისცა, არის მათი წერისა და წაკითხვის სიმარტივე. არაბული ციფრების გამოყენებით რიცხვების დასაწერად გამოიყენება პოზიციური რიცხვების სისტემა, რაც გულისხმობს თითოეული ციფრის მნიშვნელობის მკაფიო დამოკიდებულებას რიცხვში მის პოზიციაზე. ეს სისტემა გაცილებით მარტივი და მკაფიო აღმოჩნდა, ვიდრე უხერხული წესების სერია, რომელიც რომაულ ციფრებს ადგენს.
საინტერესო ფაქტები
- ლიტვაში რომაული ციფრებით შეიძლება მიუთითებდეს კვირის დღეები საგზაო ნიშნებზე, მაღაზიის ვიტრინებსა და საქმიან ნიშნებზე.
- ნიდერლანდებში რომაული ციფრები ზოგჯერ წარმოადგენს იატაკს.
- იტალიაში, ევროპელებისთვის ჩვეულ 13 რიცხვის შიშის გარდა, უიღბლოდ ითვლება რიცხვიც 17. ამის შესაძლო ახსნა ძველი რომაელების საფლავებშია, რომლებზეც წარწერები იყო VIXI. არც ისე იშვიათია, რაც ნიშნავს "მე ვიცხოვრე" ან "ჩემი ცხოვრება დასრულდა". თუ წარწერას რომაული ციფრებით გამოხატავთ, მაშინ მიიღებთ VI + XI = 6 + 11 = 17.
- კუბაში რომაული ციფრები გამოიყენება მონეტებზე.
- საუკუნეების განმავლობაში, როდესაც რომაული ციფრები რჩებოდა რიცხვების ჩაწერის სტანდარტულ გზად მთელ ევროპაში, არსებობდა სისტემის სხვადასხვა გაფართოება, რომელიც შექმნილია დიდი რიცხვების წარმოსაჩენად, რომელთაგან არცერთი არ ყოფილა სტანდარტიზებული.
ამჟამად რომაულმა ციფრებმა თითქმის მთლიანად დაკარგეს თავისი ყოფილი გავლენა და სიდიადე, მაგრამ ზოგჯერ ისინი მაინც გვხვდება წიგნებში, შენობების ფასადებზე ან საუკუნეების აღნიშვნისას. გეპატიჟებით ისწავლოთ რიცხვის შედგენის საფუძვლები რომაული ციფრებით - ეს ნამდვილად საინტერესო და უჩვეულო მოგეჩვენებათ.